کلاهبرداری پانزی و ویژگی های اصلی آن ؟!

طرح پانزی (Ponzi Scheme) چیست؟

طرح پانزی نوعی کلاهبرداری مالی است که سرمایه‌گذاران را با وعده سود یا بازده بالا فریب می‌دهد، اما به جای ایجاد سود مشروع، از سرمایه سرمایه‌گذاران جدید برای پرداخت سود به سرمایه‌گذاران قبلی استفاده می‌کند. کل طرح بر اساس فریب است و در نهایت زمانی که سرمایه‌گذاران جدید کافی برای پرداخت سود به سرمایه‌گذاران قبلی وجود نداشته باشد، سقوط می‌کند و منجر به ضررهای مالی قابل‌توجهی برای افراد درگیر می‌شود. در واقع تا زمانی که سرمایه‌گذاران جدید وارد شوند، این طرح می‌تواند ادامه پیدا کند. عواقب ویرانگر طرح‌های پانزی فقط به سرمایه‌گذاران خرد که پس‌انداز خود را از دست می‌دهند محدود نمی‌شود، بلکه به اعتماد کلی مردم به بازارهای مالی نیز ضربه می‌زند.پانزی فقط منحصر به کلاهبرداری ارز دیجیتال نیست و با وعده‌های سرمایه‌گذاری در حوزه‌های مختلف اجرا می‌شود. سرمایه‌گذاران باید محتاط باشند و پیش از سپردن سرمایه خود به دیگران، تحقیقات لازم را انجام دهند و از علائم هشداردهنده برای جلوگیری از قربانی شدن در این طرح کلاهبرداری آگاه باشند.

تاریخچه کلاهبرداری پانزی

طرح پانزی به نام چارلز پانزی، مهاجر ایتالیایی که یکی از معروف‌ترین طرح‌های پانزی اولیه را در اوایل قرن بیستم در ایالات متحده انجام داد، نامگذاری شده است. با این حال مدت‌ها قبل از اینکه اصطلاح «طرح پانزی» ابداع شود، افراد و گروه‌های مختلفی در طول تاریخ از این روش برای کلاهبرداری و فریب مردم استفاده کرده‌اند. اولین ردپاهای این طرح را می‌توان در اواسط تا اواخر دهه ۱۸۰۰ میلادی در آمریکا پیدا کرد و حتی چارلز دیکنز، نویسنده مشهور انگلیسی، در رمان‌های خود شیوه‌های مشابهی از کلاهبرداری را توصیف کرده بود.

پانزی اولین طرح کلاهبرداری خود را در سال ۱۹۱۹ انجام داد. او شرکتی با عنوان Securities Exchange Company تأسیس کرد و به سرمایه‌گذاران وعده داد که با خرید سهام این شرکت، در ۴۵ روز سود ۵۰ درصد و در ۹۰ روز سود ۱۰۰ درصدی خواهد پرداخت. از آنجایی که او قبلاً طرح موفقی را در مورد تمبرهای پستی اجرا کرده بود، سرمایه‌گذاران از وعده‌های او استقبال کردند. اما پانزی به جای اینکه دارایی آنها را واقعاً در یک کسب و کار سرمایه‌گذاری کند، آن را به عنوان سود بین سرمایه‌گذاران پخش کرد. او همین روال را ادامه داد و در ۸ ماه اول ۱۹۲۰ توانست ۱۵ میلیون دلار (معادل ۲۲۰ میلیون دلار در سال ۲۰۲۲) پول جمع کند.

بزرگ شدن سرمایه پانزی باعث شد اسم او به تیتر اول روزنامه «بوستون پست» تبدیل شود. این موضوع باعث شد تا تحقیقاتی روی شرکت پانزی شروع شود. در نتیجهٔ این تحقیقات، وجههٔ رسانه‌ای پانزی تخریب شد و تعداد سرمایه‌گذاران جدید به شدت افت کرد. در نتیجه پانزی دیگر قادر به پرداخت سودهای وعده داده شده نبود و نهایتاً به خاطر کلاهبرداری توسط پلیس فدرال به ۳.۵ سال زندان محکوم شد. به محض آزادی، به خاطر اتهامات دولتی محکوم شد، دوباره به زندان رفت و سال ۱۹۳۴ از زندان آزاد شد. در نهایت پانزی به ایتالیا برگشت و سال ۱۹۴۹ در بیمارستانی در برزیل از دنیا رفت. 

ویژگی‌های اصلی طرح پانزی

همانطور که اشاره شد، طرح پانزی به بازار خاصی محدود نیست و با دادن وعدهٔ سرمایه‌گذاری در بازارهای مختلف اجرا می‌شود. با این حال، طرح‌های پانزی ویژگی‌های مشترکی دارند که آگاهی از آنها باعث می‌شود به محض مشاهده، بتوانید به کلاهبردارانه بودن طرح پی ببرید. از جمله ویژگی‌های اصلی یک طرح پانزی می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• وعدهٔ سودهای هنگفت و بدون ریسک
• عدم سرمایه‌گذاری مشروع
• عدم شفافیت در مورد استراتژی سرمایه‌گذاری
• فشار برای سرمایه‌گذاری سریع
• وابستگی به جذب سرمایه‌گذاران جدید
• نداشتن سابقه سرمایه‌گذاری اثبات شده
• مشکلات دسترسی به وجوه سرمایه‌گذاری شده
• رشد سریع و غیرقابل تداوم

وعدهٔ سودهای هنگفت و بدون ریسک

مجری یک طرح پانزی معمولاً با وعدهٔ سودهای فوق‌العاده بالا که اغلب بالاتر از میانگین نرخ بازار است سرمایه‌گذاران را جذب می‌کند. معمولاً افرادی که زیاد از ساز و کار بازارهای مالی اطلاع ندارند این اعداد را باور می‌کنند و به سرمایه‌گذاری ترغیب می‌شوند. سودهای زیاد در بازه‌های زمانی کوتاه یکی از مهم‌ترین علائم هشداردهنده‌ای است که در صورت مشاهده باید به پانزی بودن پروژه شک کرد.

عدم سرمایه‌گذاری مشروع

کلاهبردار پشت طرح پانزی بعد از جمع‌آوری سرمایه‌های افراد به هیچ فعالیت سرمایه‌گذاری مشروع یا سودآوری نمی‌پردازد. هیچ کسب‌وکار، محصول یا خدماتی در پس‌زمینه وجود ندارد که سود وعده داده شده را محقق کند. در عوض، فرد یا شرکت کلاهبردار، سودها را از سرمایهٔ سرمایه‌گذاران جدید پرداخت می‌پردازد و با این کار ظاهری کاذب از سودآوری ایجاد می‌کند.

عدم شفافیت در مورد استراتژی سرمایه‌گذاری

مجریان طرح پانزی معمولاً استراتژی سرمایه‌گذاری خود را شفاف بیان نمی‌کنند. توضیحات این افراد معمولاً کلی و مبهم است و هیچ‌گاه سند قابل تأیید و معتبری از سرمایه‌گذاری‌های انجام شده ارائه نمی‌کنند. البته در بعضی موارد، کلاهبرداران با ثبت شرکت‌های کاغذی صوری و گرفتن گواهینامه‌ها و مجوزهای به‌ظاهر معتبر سعی می‌کنند چهره موجهی از کسب و کار خود نشان دهند.

فشار برای سرمایه‌گذاری سریع

از آنجایی که حیات طرح پانزی به سرمایه‌های جدید وابسته است، مجریان این طرح‌ها سعی می‌کنند سرمایه‌گذاران را هرچه سریع‌تر به سرمایه‌گذاری سریع‌تر ترغیب کنند. برای مثال ممکن است ادعا کنند که فرصت سرمایه‌گذاری محدود است و سرمایه‌گذاران برای اینکه بتوانند جایگاه تضمینی داشته باشند باید سریع‌تر اقدام کنند. همین عجله باعث می‌شود تا افراد وسوسه شوند و فرصت کافی برای بررسی و صحت‌سنجی ادعاهای کلاهبرداران را نداشته باشند.

وابستگی به جذب سرمایه‌گذاران جدید

کل ساختار طرح پانزی به جذب مداوم سرمایه‌گذاران جدید وابسته است. وجوه این سرمایه‌گذاران جدید برای پرداخت سود به سرمایه‌گذاران قبلی استفاده می‌شود. این طرح برای اینکه بتواند توهم سودآوری را در میان سرمایه‌گذاران حفظ کند به جریان ورودی ثابت سرمایه تازه نیاز دارد. به همین خاطر در بسیاری از موارد، به افراد وعده می‌دهند که در صورت معرفی افراد جدید به عنوان زیرمجموعه، پورسانت یا سود بیشتری به آنها پرداخت خواهد شد.

نداشتن سابقه سرمایه‌گذاری اثبات شده

مجریان طرح‌های پانزی معمولاً سابقه سرمایه‌گذاری مشروع یا موفق ندارند. این افراد اغلب فاقد اعتبار، مجوز یا هرگونه سابقه معتبر هستند و مدارک و مستنداتی که ارائه می‌کنند یا ساختگی است و یا اعتبار خاصی ندارد. معمولاً با کمی جستجو و بررسی مدارک می‌توان به صوری بودن شرکت‌ها و مدارک این افراد پی برد. برای مثال اگر پروژه در حوزه ارزهای دیجیتال باشد، بررسی وایت پیپر (White Paper) می‌تواند به تشخیص جعلی یا قانونی بودن پروژه کمک کند.

مشکلات دسترسی به وجوه سرمایه‌گذاری شده

یکی از ویژگی‌های دیگر طرح پانزی این است که اگر سرمایه‌گذاران بخواهند کل سرمایه خود را پس بگیرند با چالش‌ها و بهانه‌های مختلف روبرو می‌شوند. سرمایه‌گذاران طرح‌ها و شرکت‌های معتبر هر زمان که بخواهند می‌توانند سرمایه خود را نقد و دریافت کنند، اما مجریان طرح پانزی معمولاً سعی می‌کنند با دادن وعده‌های بیشتر، افراد را از خارج کردن سرمایه خود منصرف کنند.

رشد سریع و غیرقابل تداوم

طرح‌های پانزی به خاطر وعدهٔ سودهای بالا معمولاً سریع رشد می‌کنند و رشد زیاد مستلزم ورود تعداد زیادی سرمایه‌گذار جدید است. از آنجایی که تعداد سرمایه‌گذاران جدید محدود است، مجری نمی‌تواند سرمایه کافی برای پرداخت سود جذب کند. در چنین شرایطی طرح از هم می‌پاشد و بسیاری از سرمایه‌گذاران پول خود را از دست می‌دهند. در نهایت ممکن است مجری ناپدید شود یا به خاطر فعالیت‌های کلاهبردارانه به دام قانون بیفتد.

تشخیص پروژه‌های پانزی

حال که با ویژگی‌های طرح پانزی آشنا شدیم شاید برای شما هم این سؤال پیش آمده باشد که چطور باید پروژه‌های پانزی را تشخیص دهیم. پاسخ ساده به این سؤال، آگاهی و اطلاع‌رسانی است. اگر ویژگی‌های مطرح‌شده را در ذهن داشته باشید، در صورت مواجه شدن با طرح پانزی به راحتی می‌توانید کلاهبردارانه بودن آن را تشخیص دهید. هیچ نوع سرمایه‌گذاری و پروژه‌ای که بتواند در مدت کوتاه سودهای هنگفتی را نصیب شما کند وجود ندارد، بنابراین اگر با پروژه یا طرحی مواجه شدید که سودهای پیشنهادی آن بسیار بالاتر از عرف بود، در واقعی بودن آن تردید کنید.

مجریان طرح پانزی معمولاً از ناآگاهی افراد سوءاستفاده می‌کنند و با نام بردن از مفاهیم جدید مثل خرید ارز دیجیتال و معامله با هوش مصنوعی، کلود ماینینگ، ربات تریدر هوشمند و غیره، افراد را به دام خود می‌اندازند. علاوه بر این، مراقب مدارک و وبسایت‌های جعلی نیز باشید. داشتن وب‌سایت انگلیسی و گواهینامه‌های ناشناخته و متعدد دلیلی بر معتبر بودن شرکت نیست و نباید آن را ملاک قرار داد. شرکت‌های معتبر معمولاً ساز و کاری شفاف دارند و نحوه سرمایه‌گذاری و دریافت سود در آنها کاملاً مشخص و از قبل تعریف‌شده است.

طرح پانزی برنارد میداف (Bernard Madoff)

به دنبال طرح کلاهبرداری چارلز پانزی، سالانه تعداد زیادی از طرح‌های کلاهبرداری‌ مشابه به وجود می‌آیند که یکی از بزرگ‌ترین طرح‌های پانزی از طریق شرکتی به نام Madoff Investment Securities اتفاق افتاد که توسط برنارد میداف، کارگزار بورس نیویورک و مشاور سرمایه‌گذاری، تأسیس شده بود. از طریق این پروژه که 15 سال در جریان بود، در مجموع و به طور تقریبی 65 میلیارد دلار توسط شرکت مذکور و برنارد از سرمایه‌گذاران کلاهبرداری شد. این طرح پانزی، به عنوان بزرگ‌ترین کلاهبرداری مالی جهان شناخته می‌شود که توسط تنها یک نفر انجام شده‌ است. طرح برنارد چندین بانک از جمله ناتیکزیس (Natixis) و سوسیته ژنرال (Société Générale) که از مشتریان این طرح بودند را به علت نبود نقدینگی تا مرز ورشکستگی پیش برد.

این کلاهبرداری در نهایت منجر به صدور حکم دادگاهی برنارد میداف برای مدت ۱۵۰ سال زندان شد که البته او در 14 آوریل ۲۰۲۱ در زندان در گذشت. فیلم فیلم سینمایی جادوگر دروغ‌ها (The Wizard of Lies) به کارگردانی باری لیونسون در مورد انجام این کلاهبرداری عظیم و سرگذشت سرمایه گذاران می پردازد .

پروژه پانزی وان کوین (OneCoin)

یکی دیگر از مطرح ترین طرح های پانزی که در دنیای ارزهای دیجیتال کلید خورد پروژه پانزی وان کوین نام داشت وان کوین (OneCoin) یکی از بلندمدت‌ترین طرح‌های پانزی در صنعت ارز دیجیتال است که یک کلاهبردار بلغاری با نام روژا ایگناتووا (Ruja Ignatova) ملقب به ملکهٔ کریپتو (Cryptoqueen) آن را اجرا کرد. وان کوین بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹ با معرفی خود به عنوان «قاتل بیت کوین» توانست ۵.۸ میلیارد دلار از سرمایه‌گذاران مختلف جذب کند.

وان کوین (OneCoin) یکی از بلندمدت‌ترین طرح‌های پانزی در صنعت ارز دیجیتال است که یک کلاهبردار بلغاری با نام روژا ایگناتووا (Ruja Ignatova) ملقب به ملکهٔ کریپتو (Cryptoqueen) آن را اجرا کرد. وان کوین بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹ با معرفی خود به عنوان «قاتل بیت کوین» توانست ۵.۸ میلیارد دلار از سرمایه‌گذاران مختلف جذب کند. پشت ماجرا خبری از شرکت یا کسب و کار نبود و مثل سایر طرح‌های پانزی، پول سرمایه‌گذاران جدید در قالب پول نقد و ارز OneCoin به اعضای قبلی پرداخت می‌شد. وان کوین بلاکچین مختص خود را نداشت و در واقع سرمایه‌گذاران یک کوین بی‌ارزش را خریده بودند. در نهایت این طرح با ورود دولت آمریکا فرو پاشید و مجریان آن دستگیر شدند.

تفاوت طرح پانزی و هرمی

پروژه‌های هرمی (Pyramid Scheme) یکی از انواع روش‌های کلاهبرداری مالی هستند که معمولاً آن را با پانزی یکی می‌دانند، اما تفاوت‌هایی بین این دو نوع کلاهبرداری وجود دارد. در طرح پانزی، سرمایه‌گذاران معمولاً یک بار سرمایه‌گذاری می‌کنند و بعد منتظر دریافت سود می‌مانند. طرح پانزی معمولاً برای جذب سرمایه‌گذاران جدید و پرداخت سود به اعضای قبلی به یک نفر یا یک گروه کوچک (یعنی همان مجریان طرح) نیاز دارد. اما طرح یا پروژه‌های هرمی دائماً سرمایه‌گذاران را به مشارکت فعالانه و معرفی اعضای جدید ترغیب می‌کنند. در طرح‌های هرمی معمولاً افراد به ازای هر عضو جدیدی که به شبکه معرفی کنند از حق عضویت او پورسانت می‌گیرند. بخشی از این پول نیز به سرمایه‌گذاران قبلی و سردسته‌های اصلی پروژه پرداخت می‌شود. در واقع در یک پروژه هرمی افراد برای کسب درآمد باید دائماً نفرات بیشتری را به عنوان زیرمجموعه معرفی کنند. شرکت‌های هرمی معمولاً ظاهری موجه دارند اما در اغلب موارد کسب و کار خاصی در آنها انجام نمی‌شود. به طور خلاصه، تفاوت پروژه پانزی و هرمی را می‌توان به این صورت بیان کرد:

• در طرح پانزی، مجریان طرح یک مبلغ کلی از سرمایه‌گذاران کلاهبرداری می‌کنند و بعد از پول سرمایه‌گذاران جدید به آنها سود می‌پردازند.
• در طرح هرمی، مجریان طرح سرمایه‌های کوچکی از سرمایه‌گذاران می‌گیرند و بعد آنها را به کسب درآمد از طریق معرفی اعضای جدید ترغیب می‌کنند. بخشی از پول سرمایه‌گذاران جدید به سرمایه‌گذاران قبلی و سردسته‌های اصلی پروژه پرداخت می‌شود.

چرا افراد فریب پروژه‌های پانزی را می‌خورند؟

مجریان طرح‌های پانزی معمولاً از عدم آگاهی و طمع مردم سوءاستفاده می‌کنند. معمولاً در بیشتر این پروژه‌ها تا چند ماه سود افراد به صورت منظم پرداخت می‌شود. همین موضوع باعث اعتماد بیشتر و وارد کردن سرمایه‌های بیشتر به پروژه می‌شود. آگاهی افراد درباره ویژگی‌های پانزی و انجام تحقیقات کافی پیش از سرمایه‌گذاری می‌تواند احتمال به دام افتادن آنها را به حداقل برساند.

متاسفانه امروزه نیز با وجود وسعت تبلیغات در اینترنت و عدم آگاهی کافی کاربران همچنان طرح های کلاهبرداری پانزی در جای جای دنیا شروع به فعالیت می نمایند که بسیاری از کارشناسان درباره ی کلاهبرداری پروژه هایی مانند : آلورز ، فلاکس کارت و بیترکس همواره هشدار داده اند و تاکید دارند با توجه به ابهامات و نکات مشکوکی که مورد این پروژه ها وجود دارد، شرایط و رفتاری همانند طرح های کلاهبرداری پانزی را دارند که سود سرمایه‌گذاران اولیه از سرمایه کاربران بعدی تامین می‌شود و زمانی که افراد زیادی با هدف دریافت سود در پروژه سرمایه‌گذاری کردند پروژه ناگهان ناپدید شده و همه کاربران سرمایه خود را از دست می‌دهند.